طراحی شبکه های لجستیک و زنجیره تامین-بخش دوم(شبکه لجستیک معکوس)

 

زنجیره تأمین در واقـع صفی از سازمان‌ها و شبکه‌ای از تسهیلات است که محصولات یا خدمات را به بازار ارائه می‌کند، مسئول تأمین مواد و تبدیل آن‌ها به محصولات میانی و یا نهایی و توزیع به مشتریان است و شامل تأمین‌کننده، تولیدکننده، حمل و نقل کننده ،انبار، خرده فروش و مشتری است .بر اساس این تعریف،   مدیریت زنجیره تأمین به معنی هماهنگی راهبردی عملیات سنتی کسب و کار و نیز هماهنگی تولید، کنترل موجودی، مکانیابی و حمل‌ونقل بین اجزای زنجیره تأمین به منظور دستیابی به ترکیب بهینه‌ای از پاسخگویی و کارایی برای خدمت‌دهی به بازار است. آنچه که در زنجیره تأمین سنتی وجود دارد، جریان مستقیم یا رو به جلوی مواد و محصولات است که عمدتاً از طرف تأمین‌کنندگان به سازندگان، توزیع‌کنندگان، خرده فروشان و در نهایت مشتریان جریان دارد. اما در بسیاری از صنایع، جریان مهم دیگری نیز در زنجیره‌های تامین وجود دارد که به صورت معکوس شکل گرفته و در آن، محصولات از سطوح پایینی زنجیره تامین به سطوح بالاتر عودت داده می‌شوند. در این میان مفهوم لجستیک معکوس مطرح می‌شود. لجستیک معکوس به دنبال بررسی و مدیریت جریان‌های معکوس یا به عبارتی جریان‌های رو به عقب در زنجیره‌های تأمین است.

 لجستیک معکوس به دلیل توانایی بازیابی ارزش از محصولات برگشتی و استفاده شده، توجه بسیاری دریافت کرده و به عنصری کلیدی در زنجیره تأمین تبدیل شده است. الزامات قانونی، مسئولیت‌های اجتماعی، نگرانی‌های زیست محیطی، منافع اقتصادی و آگاهی مشتریان ، بسیاری از شرکت‌ها را نه تنها به تولید محصولات سازگار با محیط زیست، بلکه به پس گرفتن و جمع‌آوری محصولات برگشتی و استفاده شده وادار کرده است. مسائل بازاریابی، رقابتی و استراتژیکی و بهبود وفاداری مشتریان و فروش‌های بعدی نیز از انگیزه‌های فعالیت در زمینه لجستیک معکوس هستند. از این رو بخش‌های مختلف صنعتی برای رویارویی با این چالش‌ها مستلزم بهبود ساختارها و فعالیت‌هایشان هستند.

ضرورت طراحی شبکه لجستیک معکوس

در جهان امروز تغییرات در عرصه اقتصاد و صنعت با سرعت بیشتری نسبت به گذشته در حال وقوع است. کشورها به دلیل روند جهانی شدن، کوچک شدن جهان و افزایش رقابت را بیشتر احساس می‌کنند. از یک سو مشتریان به دنبال کالاها و خدماتی هستند که پاسخگوی نیازهای آن‌ها باشد و از سوی دیگر شرکت‌ها به دنبال حفظ سود و خلق مزیت‌های رقابتی با هدف دوام بیشتر در بازار می‌باشند. همه عوامل فوق به توجه بیشتر به زنجیره تأمین و لجستیک منجر شده است.

یکی از مزیت‌های رقابتی پایدار برای کشورها و شرکت‌ها کاراتر و اثربخش‌تر کردن فعالیت‌های زنجیره تأمین است. یکی از بخش‌های عمده این فعالیت‌ها که می‌تواند موجب صرفه‌جویی بسیار در هزینه‌ها شود، فعالیت‌های لجستیکی می‌باشد. مدیریت کارای فعالیت‌های لجستیکی علاوه بر اینکه یک منبع مهم برای خلق مزیت‌های رقابتی است، می‌تواند موجبات رضایت مشتریان و پاسخگویی به نیازهای خاص آنان را فراهم آورد. از دیدگاه اقتصادی شرکت‌ها می‌توانند از سود حاصل از احیا و بازیافت محصولات به طور مستقیم استفاده نمایند. در برخی از محصولات ایجاد خدمات تعمیر پس از فروش می‌تواند رضایت مشتریان را فراهم آورد که بدین ترتیب به طور غیرمستقیم سود بیشتری برای شرکت کسب می‌گردد. در تجارت الکترونیک، لجستیک معکوس یک موضوع حیاتی است، زیرا خریداران باید از امکان بازگرداندن کالاهای درخواستی و جایگزینی آن با پول پرداختی یا کالای جایگزین اطمینان حاصل کنند. بر اساس آمار ارائه شده توسط انجمن مدیریت لجستیک معکوس، شرکت‌های آمریکایی سالیانه بیش از 3.5 میلیارد دلار صرف جابجایی، حمل و نقل و پردازش کالاهای الکترونیک می‌کنند که این مقدار رو به افزایش است. همچنین این انجمن اعلام کرده هزینه‌های لجستیک معکوس در ایالات متحده در سال 2004 برابر با 0.5 درصد تولید ناخالص ملی این کشور یعنی معادل 58.34 میلیارد دلار بوده است.

در ایران 25 تا 30 درصد زباله‌های تولیدی به مواد خشک و قابل بازگشت به صنعت اختصاص دارد که از این رقم تنها پنج درصد مورد بازیافت قرار می‌گیرد و علاوه بر این از سهم هفتاد درصدی زباله‌های تر از کل زباله‌های تولیدی نیز تنها درصد بازیافت می‌شوند. انرژی لازم برای بازیافت زباله 25 درصد میزان انرژی لازم برای تولید کالا از مواد خام است. این امر نمایانگر آن است که با سرمایه‌گذاری مناسب برای برنامه‌ریزی و اجرای لجستیک معکوس می‌توان ارزش پنهان بسیاری را کسب نمود. به عنوان یک نمونه موفق در ایران می‌توان به بازیافت روغن‌موتور اشاره کرد. هم‌اکنون سود حاصل از بازیافت روغن‌موتور در کشور 650 میلیون است. سالانه 900 هزار تن روغن‌موتور در ایران مصرف می‌شود که تمام آن بازیافت می‌گردد. با توجه به اینکه اکثر کارخانجات بیش از 60% از کل درآمد فروش خود را صرف خرید مواد خام، اجزاء و قطعات محصول می‌کنند و هزینه مواد خام و اجزاء محصول را می‌توان به عنوان مهم‌ترین قسمت هزینه محصول نهایی محسوب کرد، لذا این تصمیمات اثر بالایی بر کاهش هزینه، سودآوری و انعطاف‌پذیری سازمان‌ها دارد. همچنین مواردی مثل زمان تحویل، رضایت‌مندی مشتری و امتیازات رقابتی را نیز بهبود می‌دهد. هرچند با توجه به اینکه بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی سطوح برون‌سپاری خود را افزایش داده و به تأمین‌کنندگان خود اعتماد زیادی دارند، لذا پیامدهای منفی که پس از اتخاذ یک تصمیم نامناسب گریبان‌گیر سازمان می‌شود نیز افزایش یافته است. شمایی کلی از جریان لجستیک معکوس در زنجیره تامین در شکل زیر نشان داده شده است.

لجستیک معکوس

یکی از تعاریفی که از لجستیک معکوس وجود دارد، به این صورت است؛ "لجستیک معکوس فرایند برنامه‌ریزی، پیاده‌سازی و کنترل کارا و مؤثر جریان ورودی و ذخیره‌سازی کالاهای دست دوم و اطلاعات مربوط به آنها در خلاف جهت زنجیره تأمین سنتی با هدف بازیابی ارزش یا دفع مناسب است. مفهوم محصولات دست دوم ذکرشده در اینجا، شامل محصولات استفاده نشده برگشتی، به دلایلی از جمله نارضایتی مشتری و یا شرایط ضمانت نیز هست. محصولات می‌توانند برای استفاده دوباره، تعمیر، بازیافت، تولید دوباره و دفع طبقه‌بندی شوند. محصولات و مواد به دلایل گوناگونی برمی‌گردند: محصولات خراب شده که می‌توانند بار دیگر تعمیر یا استفاده شوند، محصولاتی که در مرحله پایانی چرخه عمرشان هنوز ارزش دارند، محصولات فروش‌نرفته و یا ناخواسته موجود در قفسه‌های خرده‌فروشان، محصولات پس داده شده و ضایعات و مواد خطرناک همچنین محصولات در پایان اجاره، با ضمانت و  آسیب‌دیده در حمل یا ارسال نیز جزو محصولات برگشتی هستند. اگر این محصولات برگشتی به صورت کارامد اداره و کنترل نشوند، آنگاه تولیدکنندگان تجهیزات اصلی، متحمل هزینه‌های بیشتری می شوند.

مقایسه لجستیک مستقیم و معکوس

از آنجایی که فعالیت‌های لجستیک رو به جلو در تعامل با فعالیت‌های لجستیک معکوس می‌باشند، لذا مرز مشخصی را نمی‌توان میان این دو مفهوم در نظر گرفت. در ادبیات موضوع زنجیره تأمین، یکپارچه‌سازی جریانات روبه‌جلو و معکوس مدنظر قرار گرفته و از واژه زنجیره تأمین حلقه بسته استفاده شده است. عدم قطعیت‌های موجود در کمیت و کیفیت کالاهای برگشتی یکی از موضوعات مهمی است که لجستیک معکوس را از سیستم‌های سنتی لجستیک متمایز می‌نماید. این امر باعث افزایش پیچیدگی لجستیک معکوس نسبت به لجستیک رو به جلو می‌شود. از جمله عوامل دیگری که باعث افزایش پیچیدگی لجستیک معکوس می‌شود، وجود شرکت‌های لجستیک معکوس چندعملکردی است که قادر به انجام اکثر فعالیت‌های معکوس می‌باشند. این فعالیت‌ها توسط فراهم‌آورندگان لجستیکی طرف سوم و چهارم انجام می‌گیرند.

مقایسه‌ای جامع بین ویژگی‌های لجستیک مستقیم و معکوس ارائه شده که برخی از این ویژگی‌ها در جدول زیر فهرست شده اند.