زنجیره تامین دارو - قسمت نهم

لجستیک معکوس دارو

پیش نوشت: مطالب این قسمت حاصل مطالعات اندک و پراکنده بنده و البته استفاده از نظرات خبرگان صنعت دارو می‌باشد. اگر خوانندگان عزیز احیاناً غلطی در متن به نظرشان و یا نکته اضافی به ذهن مبارکشان رسید ، بی‌نهایت سپاس گزار خواهم بود به بنده ([e-mail]) یادآوری نمایند.

اصل مطلب: در قسمت‌های قبلی در ارتباط با زنجیره تأمین دارو صحبت کردیم. از بخش‌های مختلف این زنجیره همچون تولید، توزیع و خرده‌فروشی گفتیم، نگاهی به ارکان اصلی این زنجیره و چالش‌های اساسی در این حوزه داشتیم، اندکی با زنجیره سرد آشنا شدیم و داروهایی که حتماً می‌بایست تحت کنترل دمایی مشخص حمل و نگهداری شوند و مابقی موضوعات که خوانندگان می‌توانند از این بخش به آن‌ها دسترسی داشته باشند. تا اینجا هرچه گفتیم در ارتباط با حرکت روبه‌جلوی داروها در زنجیره بود. اینکه  

  ابتدا تولیدکنندگان دارو، مواد اولیه مورد نیاز خود را از کارخانجات تولیدکننده مواد اولیه دریافت کرده و پس از تولید، آن‌ها را جهت توزیع به عمده‌فروشان و توزیع‌کنندگان تحویل می‌دهند. پس از آن، توزیع‌کنندگان اقدام به توزیع دارو بین داروخانه‌ها و بیمارستان‌های و سایر مراکز درمانی کرده تا نهایتاً دارو به بیماران برسد.

 اما همیشه کالا در زنجیره تأمین روبه‌جلو حرکت نمی‌کند و مواقعی پیش می‌آید که نیاز است کالا در زنجیره رو به عقب حرکت کند. شاید کالایی که به دست مشتری می‌رسد به هر علتی خراب شده و نیاز باشد تا کالا مسیر زنجیره را بالعکس طی کند تا اصلاح شود. شاید با تبلیغاتی مواجه شده باشید که کالای دیجیتال قدیمی و استفاده شده شما را می‌گیرند و بجای آن بابت خرید کالای جدید به شما تخفیف می‌دهند. شاید اطلاع داشته باشید که بسیاری از تأمین‌کنندگان محصولات لبنی همچون شیر و ماست این تضمین را به خرده‌فروشان می‌دهند که اگر کالایی که خریداری کردید را به هر علتی نتوانستید بفروشید ما آن‌ها را از شما پس می‌گیریم. شاید هم در جریان باشید که توزیع‌کنندگان قطعات یدکی، علاوه بر توزیع قطعات سالم اقدام به جمع‌آوری قطعات معیوب (اصطلاحاً داغی) می‌کنند. در همه این مثال‌ها، کالاها در زنجیره تأمین رو به عقب حرکت می‌کنند. خواه قرار باشد اصلاح شده و دوباره به دست مشتری برسند (کالای دیجیتال)، یا قرار باشد به محصول دیگر تبدیل شده و مجدد به فروش برسند (شیر و ماست)، یا پس از جمع آوری همان‌طور به فروش برسند (محصولات داغی) و یا منهدم و دفع شوند (دارو). بطور کلی به برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌هایی که در حوزه حرکت رو به عقب کالاها در زنجیره تأمین گرفته می‌شود اصطلاحاً لجستیک معکوس گفته می‌شود.

تا اینجا به‌طور کلی با لجستیک معکوس آشنا شدیم. حال ببینیم حرکت معکوس کالاها در زنجیره تأمین دارو به چه شکلی است. حرکت رو به عقب اقلام دارویی در زنجیره تأمین دارو علل مختلفی می‌تواند داشته باشد. به نظر بنده، بازگشت داروها را می‌توان به سه دسته کلی تقسیم‌بندی نمود:

(1) در بعضی مواقع پس از آنکه دارویی تولید و حتی توزیع شد ممکن است تولیدکننده متوجه اشکالاتی در داروی خود شود. در این حالت شرکت تولیدکننده به‌سرعت مورد شناسایی شده را به شرکت‌های توزیع‌کننده اطلاع می‌دهد تا هر چه سریع‌تر جمع‌آوری اقلام از سطح بازار صورت پذیرد. البته تمامی این موارد با کنترل و نظارت سازمان غذا و دارو صورت می‌گیرد. به این حالت اصطلاحاً ریکال (recall) گفته می‌شود. شاید خبر ریکال داروی دیکلوفناک چند وقت پیش به گوش شما هم رسیده باشد. اهمیت ردیابی دارو در زنجیره و استفاده از سیستم های اطلاعاتی در اینجا مشخص می شود که در قسمت های بعد انشاالله مفصل در مورد آن صحبت خواهیم کرد. پس از آنکه ریکال انجام شد در صورتی که امکان اصلاح دارو وجود داشته باشد مشکل برطرف شده و مجدداً توزیع می‌شود. در غیر این صورت می‌بایست داروهای مورد نظر منهدم شوند.

(2) داروها تاریخ مصرف مشخصی دارند. به هر علتی ممکن است تاریخ مصرف داروها قبل از فروش در داروخانه‌ها، شرکت‌های توزیعی و یا حتی تولیدی سر رسیده و دیگر غیر قابل فروش باشند. در این حالت نیاز است تا داروهای تاریخ گذشته جمع‌آوری شده و با استفاده از روش‌های خاص منهدم شوند. برخی شرکت‌ها وجود دارند که با دریافت هزینه اقدام به منهدم نمودن داروهای تاریخ گذشته می‌کنند. انهدام داروها هزینه‌بر بوده و می‌بایست زیر نظر سازمان غذا و دارو صورت پذیرد.  این داروهای تاریخ گذشته نه تنها از لحاظ اقتصادی بلکه از نظر زیست‌محیطی نیز بسیار حائز اهمیت است.

(3) دسته سوم را می‌توان بازگشت داروهایی دانست که پس از خرید توسط بیمار می‌بایست بازگشت داده شوند. حتماً بسیاری از ما قفسه‌ای از داروهای استفاده نشده و بعضاً تاریخ گذشته در منزل داریم. این داروها از چند نظر بسیار خطرناک و مخرب می‌باشند. وقتی تاریخ انقضای ماده غذایی معمولی مثل شیر می‌گذرد، مصرف‌کنندگان به راحتی متوجه شده و از مصرف آن ماده غذایی جلوگیری می‌کنند. اما در مورد داروها قضیه فرق می‌کند. این داروهای مصرف نشده در منازل ممکن است به‌اشتباه مصرف شده و نه تنها موجب بهبود نشده، بلکه اثر معکوس بر سلامت بیمار داشته باشند. علاوه بر این، بسیاری از ما این داروهای استفاده نشده را به همراه زباله‌های معمولی دور می‌اندازیم. با این کار، این داروها وارد محیط‌زیست شده و می‌توانند اثرات مخربی بر محیط‌زیست داشته باشند. گزارش‌های مختلفی از وارد شدن این داروها به چرخه آب ارائه شده است. بنابراین، جمع‌آوری این داروهای مصرف نشده و تاریخ گذشته - به‌خصوص در کشور ما که تجویز بی‌رویه داروها امری شایع است – بسیار ضروری می‌باشد. در بسیاری از کشورهای خارجی محفظه‌هایی در داروخانه‌ها تعبیه شده است تا مردم داروی استفاده نشده خود را در آنجا قرار دهند. همچنین شاید برای شما جالب باشد که در برخی کشورها روزی به‌عنوان روز جمع‌آوری این داروها (Drug Take-Back Day) وجود دارد.

همان طور که مشاهده می شود لجستیک معکوس دارو شرایط خاص خود را داشته و آن را از لجستیک معکوس سایر کالاها متمایز می کند. ازجمله موارد دیگری که در بحث لجستیک معکوس دارو اهمیت دارد بحث امنیت داروهای بازگشت داده شده است. این خطر وجود دارد که داروهای تاریخ گذشته در بازارهای سیاه به فروش برسند و مشکلات جدیدی ایجاد کنند. بطور کلی فکر می کنم پژوهشگران رشته صنایع بتوانند موضوعات تحقیقاتی بسیار جالبی در این حوزه تعریف کنند.

پی‌نوشت یک: عکس فوق مربوط به ظروفی است که در داروخانه‌ها و مکان‌های دیگر قرار داده می شوند تا مردم داروی تاریخ گذشته و یا استفاده نشده خود را در آن بریزند و اصطلاحاً به آن‌ها drug disposal box گفته می‌شود. لباس و امکانات حفاظتی شخصی که مشغول جمع‌آوری این داروها  است به نظر جالب می رسد. فکر می کنم با این عکس تا حدودی بتوانیم به اهمیت جمع‌آوری این داروها و بحث امنیت در لجستیک معکوس دارو  پی ببریم!  

پی‌نوشت دو: به‌منظور دسترسی آسان‌تر به این سلسله مطالب، ازاین‌پس خوانندگان عزیز می‌توانند به بخش زنجیره تأمین دارو در وبلاگ مراجعه نمایند.

پی نوشت تشکر و قدردانی:  بر خود لازم می دانم تا از جناب آقای دکتر حسینی مطلق که مشوق اصلی بنده در نوشتن این گزارشات هستند و همچنین  از  جناب آقای مهندس جلالی بابت اطلاعاتی که در حوزه دارو، کریمانه در اختیار بنده قرار دارند از صمیم قلب تشکر کنم.

.

محمدرضا نعمت الهی ([e-mail])