زنجیره تامین خون - قسمت دوم

در قسمت اول به معرفی محصول خون و ویژگی های خاص آن از قبیل تقاضای مورد نیاز این محصول پرداخته شد. در این قسمت به تعریف و مفاهیم موجود در این حوزه و انواع محصولات خونی و کاربردهای آن پرداخته می شود.

خون بین 7 تا 8 درصد وزن بدن را تشکیل داده و حجم آن در یک فرد بالغ بطور متوسط 5 لیتر می­باشد. خون به واسطه گردش در داخل رگ­های خونی عامل اصلی توزیع مواد غذایی، اکسیژن و حرارت در بدن و انتقال دی اکسید کربن و مواد زاید حاصل از فعالیت سلول­ها از بافت­ها به ارگان­های دفعی است. خون همچنین هورمون­های مترشحه از غدد داخلی را به ارگان­های مورد نظر حمل می­کند.

 انواع محصولات خون

انواع محصولات خون عبارتند از خون کامل، گلوبول­های قرمز و سفید، پلاکت، پلاسما که هرکدام برای درمان بیماری­ها و صدمات مختلف مفید است. به غیر از پلاسما، دیگر محصولات خونی فاسد شدنی هستند. هرکدام از مشتقات خون کاربردهای متفاوتی داشته از جمله اینکه از گلوبول­های قرمز در درمان کم خونی، از پلاکت­ها برای بیماران مبتلا به سرطان و از پلاسما برای درمان بیماران با سوختگی استفاده می­شود. جمع­آوری خون نیاز به یک تلاش مستمر داشته و فاکتورهایی نظیر راحتی، ریسک و در دسترس­پذیری می­تواند برای اهدا­کنندگان تاثیرگذار باشد. با این وجود برای پاسخگویی به تقاضا می­بایست به اندازه نیاز خون جمع­آوری گردد.

اجزا خون عبارتند از:

• بخش مایع یا پلاسما : یک مایع زرد کهربایی است که حاوی آب، املاح، مواد غذایی، هورمون­ها، مواد انعقادی و سایر مواد محلول می­باشد که حدود 55 % حجم خون را تشکیل می­دهد.

• بخش سلولی : سلول­های خون حدود 45 % حجم خون را تشکیل می­دهند و خود شامل سه دسته سلول می­باشد:

• گلبول­های قرمز:  سلول­هایی هستند که کار اصلی آن ها انتقال اکسیژن از شش­ها به سلول­های بدن برای استفاده سلولها و برداشت دی اکسید کربن از سلول­ها و حمل آن­ها به شش­ها برای دفع به محیط خارج از بدن می باشد.

• گلبول­های سفید:  گلبول­های سفید در برابر حمله موجودات ذره­بینی به بافت­ها و یا به جریان خون، از بدن دفاع می­کنند.

• پلاکت­ها:  پلاکت­ها اجزای سلولی کوچکی هستند که در عمل انعقاد خون شرکت می­کنند.

برخی از اجزای خون مانند پلاکت­های خون را نیز می­توان به طور مستقیم از اهدا کننده بدون گرفتن خون کامل دریافت کرد. در این حالت اهداکننده به یک دستگاه آفرزیس که خون اهدا­کننده را به گردش در می­آورد وصل می­شود. این دستگاه می­تواند اجزای مورد نیاز را از خون جدا کند در حالی که اجزای باقیمانده به اهداکننده برگشت داده می­شود. استخراج پلاکت با این فرآیند پر­هزینه­تر از استخراج آن از خون کامل است.  از دیگر ویژگی­های خون و فرآورده­های حاصل از آن دوره عمر آنها می­باشد. دوره عمر عبارت است از مدت زمانی­که که یک محصول قابل استفاده می­باشد. به همین خاطر فرآورده­های خون در دسته محصولات فاسدشدنی قرار می­گیرند. بر این اساس پلاکت کمترین طول عمر را در بین فرآورده­های خون دارا می باشد. مهمترین دلیلی که دوره عمر پلاکت 7 روز در نظر گرفته می­شود این است که سلول­های پلاکتی در بدن انسان بیش از 7 روز زنده نمی­مانند. از طرف دیگر بیشترین طول عمر مربوط به فرآورده­های پلاسمایی می­باشد که در مدت 12 ماه پس از تولید نیز قابل استفاده هستند.

خون تازه ممکن است برای بیماران خاصی نظیر نوزادان درخواست شود. هرچند ارائه دلیل موجه برای استفاده از خون تازه مشکل است، اما علت استفاده از آن را می توان دارا بودن بالاترین ظرفیت حمل اکسیژن دانست. گاهی اوقات خون تازه برای نوزادان به کار می­رود، زیرا نوزادان درصد بالای هموگولوبین جنینی هستند و این نوع هموگلوبین به خوبی هموگلوبین بالغین اکسیژن را در بافتها آزاد نمی­کند. علاوه بر این چون خون تزریقی بخش بزرگی از خون نوزاد را تشکیل می­دهد خون تازه کمتر از 7 روز حائز اهمیت بالینی است. بر همین اساس تعویض خون روش دیگری است که برای استفاده از خون کمتر از 7 روز مناسب است. امروزه تعریف خون تازه ممکن است متفاوت باشد. در بانک­های خون جدید و امروزی آزمایشات گسترده­ای بر روی فرآورده­های خونی قبل از انتقال آنها به منظور حصول اطمینان از ایمنی کامل آنها انجام می­شود. به همین دلیل انتقال خون مناسب و ایمن کمتر از 72 ساعت بعد از خون­گیری مشکل است. از خونی که 3 تا 7 روز از زمان جمع آوری آن بیشتر نگذشته برای بیماران خاصی که نیاز به خون تازه دارند می­توان استفاده نمود.

در گزارش بعدی به انواع گروه های خونی و نحوه انتقال مابین آنها پرداخته خواهد شد.